centar za nove medije_kuda.org

Kontekstualizacija novosadske neoavangarde 60-ih i 70-ih godina XX veka Nakon prekida odnosa sa Staljinom i većinom komunističkih zemalja, krajem četrdesetih godina dvadesetog veka, Jugoslavija je prošla kroz izvestan proces demokratizacije, koji je uticao na umetničku i kulturnu scenu, koja je u prvo posleratno vreme bila snažno obeležena socrealizmom. Tokom pedesetih, umereni modernizam je postao mejnstrim umetnički okvir u mladoj socialističkoj državi, a kao deo tih procesa u Novom Sadu se 1954. godine osniva „Tribina Mladih”, koja je snažno promovisala modernističku umetnost, slobodu govora i dijalog o savremenim društvenim i političkim pitanjima. „Tribina mladih“ i novosadska scena oko nje je krajem šezdestih i početkom sedmdesetih bila pod uticajem međunarodnog omladinskog pokreta koji je kulminirao 1968. godine. Omladinski pokreti i radikalna umetnička i društvena praksa u Jugoslaviji predstavljala je izazov za dominantni, umereno-modernistički diskurs u kulturi toga vremena. Najradikalniji zahtevi za demokratizaciju kulture dolazili su iz umetničkih i kulturnih krugova u Novom Sadu, koji su bili okupljeni oko časopisa Polja, časopisa Új Symposion (na mađarskom jeziku), studentskog časopisa Index, filmske kuće Neoplanta i naročito oko omladinskog centra „Tribine mladih“. Aktivnosti u ovim krugovima se mogu odrediti kao: eksperimentalne, novolevičarske, internacionalne i povezane sa kulturnim centrima, kao na primer sa centrima u Ljubljani, Zagrebu, Beogradu, Budimpešti, Berlinu, Parizu, itd. Istaknuti učesnici u aktivnostima umetničke scene u to vreme bili su članovi KÔD grupe - Slavko Bogdanović, Slobodan Tišma, Mirko Radojičić, Miroslav Mandiċ i delom Janez Kocijančić, Peđa Vranešević, Branko Andrić, Kiš-Jovak Ferenc; grupa (Ǝ - Čedomir Drča, Vladimir Kopicl, Ana Raković i delom Miša Živanović, i grupa (Ǝ-KÔD - Čedomir Drča, Vladimir Kopicl, Mirko Radojičić, Ana Raković i delom Slobodan Tišma i Peđa Vranešević, koji su radili u oblastima kao što su lingvistika, performans, proces art i konceptualna umetnost, a sa snažnim akcentom na intertekstualnosti i interdisciplinarnosti. KÔD grupa i grupa (Ǝ su preispitivale vrednosti koje je zagovarao umereni modernizam, presipitavali su granice između različitih umetnosti, kao i između umetnosti, kulture i politike. Razvijali su svoje ideje pod uticajem Ludviga Vitgenštajna, Maršala Makluana, Malarmea, Gi Debora, Dišana, Maljeviča, grupe OHO, grupe Art & Language, Džozefa Košuta, Dejana i Bogdanke Poznanović.

Snažan uticaj je dolazio i iz vojvođanske filmske produkcije (filmska kuća Neoplanta), iz koje potiče takozvani Crni talas, a u okviru njega imena kao što su Želimir Žilnik, Dušan Makavejev i Karpo Aćimović Godina. Slavko Bogdanović je lingvistički analizirao arbitrarno odabrane reči, a u radu Porez na promet (1970.) estetizuje ekonomske definicije poreza na promet, dok u svom časopisu za razvoj međuljudskih odnosa – L.H.O.O.Q., prikazuje strip na temu grupe KÔD (1971.), u kom je, između ostalog, upotrebio zabranjeni simbol – kukasti krst (obe verzije – u levo i u desno) – da bi predstavio istoriju grupe KÔD. Mirko Radojičić je analizirao pojam konceptualne umetnosti i estetskih principa, kao što je to bio slučaj u delu Tekst 1 (1970.). Miroslav Mandić je, između ostalog, parodirao galerijski sistem, i tokom jedne od akcije grupe Februar, otvoreno je provocirao državni aparat (Dom omladine u Beogradu, 1971.). Slobodan Tišma je istraživao metode konstruisanja verbalnog teksta, a pod uticajem Malarmea i Maljeviča, analizirao je i dekonstruisao sisteme kvadrata i kocke (1970.) U to vreme, Bogdanka Poznanović je pionirski istraživala oblast novih i proširenih medija. Proučavala je fotografiju, film, video i prva je uvela predmet Intermedijalnih studija u tadašnjoj Jugoslaviji. Bavila se istraživanjem komunikacijskih sistema i bila je član svetske mejl art zajednice (projekat Feedback letter box iz 1973.). Pored Bogdanke Poznanović, različite medije u svom radu je koristila i Katalin Ladik kroz performans i vokalni izraz (Fonopoetika, 1976.). Katalin je je bila i članica grupe Bosch+Bosch koja je najviše bila aktivna u Subotici. Bitan aspekt umetničke strategije, koji je zajednički činilac ovih grupa, jeste tretiranje redukcija značaja autorstva, što je u velikoj meri bilo naglašeno u okviru grupe Januar, Februar i Mart. Članovi grupe KÔD i (Ǝ su činili ove grupe, radili su, stvarali i izvodili pod nazivom grupa Januar tokom januara, tokom februara su nastupali pod nazivom grupa Februar. Njihovi performansi (Dom Omladine, 1971.) su nailazili na negativan odziv publike, a kasnije i medija. Na akciji pod nazivom „Zakuska novih umetnosti“ pravili su umetničke radove od izmeta, otvoreno i javno izazivajući politički poredak (Otvoreno pismo jugoslovenskoj javnosti, 1971. godine, koji su između ostalih poslali i Titu). Kritika jugoslovenskog društva „Tribine mladih“ je u to vreme dolazila sa nedogmatskih, radikalno levičarskih pozicija (u to vreme postojao je veliki broj anarholiberalnih, marksističkih, situacionističkih, trockističkih i maoističkih ideja), koje su ugrožavale ekskluzivno pravo države na marksističku praksu i levičarsku ideologiju. Reakcija države bila je u skladu sa pobedom tvrdog krila partije (između 1972. i 1974.).

Do tada su kultura, mediji, čak i politika i ekonomija bili prilično slobodni segmenti društvenog i kulturnog života. Ipak, njihova praksa takođe i utiče na izmenu uobičajene teze da su progresivne prakse u Jugoslaviji bile moguće samo u "drugoj javnosti“, u off i intimnim prostorima, a ne u zvaničnim kulturnim institucijama. U toku i nakon ovih političkih previranja, umetnici novo-avangardne scene su bili uskraćeni za dalje učestvovanje u radu zvanične kulturne institucije, te su intenzivirali svoj rad u okviru intimnog i nezavisnog prostora Ateljea DT20. DT20, atelje Bogdanke i Dejana Poznanovića, je dobio ime po svojoj lokaciji, na broju 20 u ulici Dimitrija Tucovića. Pored toga što je bio radni prostor ovog umetničkog i intelektualnog para, DT20 je takođe predstavljao mesto okupljanja brojnih jugoslovenskih i evropskih umetnika, teoretičara, kritičara i pisaca. Bogdanka, umetnica i profesorica Intermedijalnih istraživanja na novosadskoj Akademiji umetnosti i Dejan, prevodilac sa južno-slovenskih jezika, učestvovali su u mnogim programima za razmenu i boravak umetnika u inostranstvu (u Italiji, Švajcarskoj, itd.), tokom kojih su oformili unikatnu biblioteku i arhiv sakupljajući relevantne publikacije iz polja umetnosti, sociologije i filozofije. Kao članovi starije generacije u odnosu na umetnike neo-avangardne scene, kreirali su vrstu „mosta“, veze između ovih praksi i nasleđa srpskog nadrealizma i posleratne književnosti. Atelje DT20 je bilo mesto gde su protagonisti neo-avangardne scene mogli da se sastaju, diskutuju, organizuju izložbe i održavaju performanse, u periodu od 1973. do 1976. godine. Ovaj prostor je dao okvir za dalje umetničke eksperimente i razvoj kritičkog diskursa. Ovaj prostor je predstavljao vrstu tranzicionog perioda u praksama umetnika tog vremena, koje su se kretale ka odluci većine njih o napuštanju praktikovanja umetnosti. Nakon reakcije državnog aparata koja je rezultirala otpuštanjem većine protagonista neo-avangardne scene sa mesta urednika na „Tribini mladih“, Slobodan Tišma je prestao sa javnim umetničkim nastupima i zajedno sa Čedomirom Drčom, realizovao nekoliko radova i izveo nekoliko performansa u kojima su vidljive ideje kraja utopijskih i avangardnih projekata. U to vreme su izveli radove kao što su „Nevidljiva umetnost“, „Nevidljivi bend“, „Nevidljivi umetnik“, u okviru performansa pod nazivom THE END, koji je izvođen u periodu između 1972. i 1977. godine, a sastojao se od svakodnevnog ispijanja američke koka-kole i ruskog kvasa ispred obližnje samoposluge. Ovaj performans je predstavljao ideološku i političku dimenziju umetničke autonomije za koju su se zalagali, objavljujući umetnički avangardni poraz u sukobu sa državnim ideološkim aparatom. Pored opisane atmosfere „napuštanja“, neki od umetnika novosadske neo-avangardne scene su nastavili sa radom (kao kontinuiranim radom), na manje-više vidljiv način. Jedan od njih, usko vezan za ovu scenu je na pregnantan način nastavio svoju produkciju, tokom nekoliko prethodnih decenija, sve do danas. Filmski reditelj Želimir Žilnik je započeo svoju bogatu konematografsku karijeru u amaterskom kino klubu i kasnije u filmskoj kući Neoplanta. Po rečima Borisa Budena, „ne možemo ga [Žilnika] bez ostatka uvrstiti u, primjerice, historiju jugoslavenskog ili srpskog filma, u herojsku pripovijest o disidentima jugoslavenskog komunizma, u velikane nacionalne demokratske revolucije, u stvaratelje koji su zadužili svoju domovinu, u proroke nove Evrope, ali ni u falangu njezinih kritičare i sabotera." Buden smatra da je Žilnik uvek ili više ili manje od toga, ukratko nesvodiv u zadane parametre i okvire. Njegov rad je posvećen „neprestanom ulaganju u politizaciju potlačenih i neprihvaćenih kao delu njegovog marksističkog intelektualnog nasleđa; neprestanom ulaganju u kritiku globalizacije, etno-nacionalizma i ideologije neoliberalizma i slobodnog tržišta“ (Pavle Levi) što bi, na neki način, moglo da predstavlja kontinuirani razvoj kritičkog diskursa umetnika novosadske neo-avangarde, okupljenih oko „Tribine mladih“.

Promene u novosadskim institucijama kulture nakon političkih previranja početkom 1970-ih godina ukinuli su ideju o „javnoj instituciji“ kao relevantnom okviru za diskusiju tekućih društvenih i političkih pitanja. Štaviše, skoro da možemo zaključiti da se nakon ukidanja „Tribine mladih“ stvara neka vrsta vakuma u kritičkom diskursu umetnosti i kulture, barem ukoliko govorimo o terenu Novog Sada. Posledice toga su vidljive i danas i ogledaju se u kontinuiranom nedostatku javne kritike fašizma 1990-ih godina, desnog ekstremizma početkom 2000-ih godina i neoliberalnog kapitalizma danas. Institucionalne prakse umetnosti i kulture danas se razvijaju pod okriljem „kreativnih industrija“ i u mirnoj su koegzistenciji sa vladajućim režimom, te svoj zadatak ne vide u pokretanju gorućih društvenih pitanja ili kritici javnosti kao što je to npr. bio slučaj sa „Tribinom mladih“ 1970-ih godina ili kao što jeste slučaj delovanjem kuda.org centra danas.

Zasnovano i prošireno na osnovu tekstova Kristiana Lukića, saradnika Centra_kuda.org i kustosa Muzeja savremene umetnosti Vojvodine: „Šta će biti sa Tribinom mladih? Povodom 50 godina od osnivanja Tribine mladih“ (2004); i ‘Medijska ontologija – Mapiranje društvene i umetničke istorije Novog Sada“ (2005). U svojoj originalnoj formi, tekst je prvi put objavljen u okviru projekta East Art Map, 2005. godine.